Ik ben de Nationale Investeringsbank aan het Carnegieplein in Den Haag al ontelbare keren voorbijgelopen als ik naar de zeventiende -eeuwse joodse begraafplaats wandel. Een lange, grijze, vierkante gevel, opgevuld met rijen van vierkante ramen, en een glazen kubus bij de entree. Als een stol staat deze geplaatst over ‘Het gesprek,’ een beeldengroep van drie mannen in gezelschap van een hond, geschapen door kunstenaar Niel Steenbergen (1911-1997). Eén van de heren, degene met het hoofddeksel wat mij doet denken aan een grote keppel, wijst mij geduldig de weg naar mijn overleden bloedverwanten. Met zijn linkerhand bevroren in de lucht, geeft hij de richting aan van de begraafplaats. “Daar, aan de overzijde, wachten ze op je.” Hier stond, tegenover het Vredespaleis, ooit een grote witte villa die op 11 april 1944 door een precisiebombardement compleet werd vernietigd. Tot 1941 was hier De Koninklijke Kunstzaal Kleykamp gevestigd waar Koningin Wilhelmina in 1932 een eenmalige expositie hield van werk van eigen hand. De kunsthandel werd gerund door de van oorsprong Rotterdamse Pieter Kleykamp en zijn vrouw Ermina. In deze idyllische Haagse setting hebben Vincent van Gogh, Jan Toorop , Willem van Konijnenburg, Toon Kelder en schilders van de Haagse school geëxposeerd, Chris Lanooy zijn eerste werk gepresenteerd, en Louis Couperus zijn befaamde voordrachten gehouden. De enige (bekende) bewegende beelden van Couperus zijn voor Huize Kleykamp in 1923 gefilmd, waar hij werd gehuldigd ter gelegenheid van zijn zestigste verjaardag. Huize Kleykamp werd door de Duitse bezetter gevorderd om de hoofdzetel te worden van de Rijksinspectie van de Bevolkingsregisters. Het archief verhuisde van het Binnenhof naar de villa en er werd een uitermate effectief nieuw onderdeel aan toegevoegd: het persoonsbewijs. Uiteindelijk stonden er 9 miljoen ontvangstbewijzen, met dezelfde informatie als op het originele persoonsbewijs, in kaartenbakken ter beschikking aan de nazi’s. De villa werd de locatie van een machtig en fataal bureaucratisch instrument om verzetsstrijders, onderduikers en joden op te sporen. De Nederlandse ambtenaar Jacob Lentz (1894-1963) had zichzelf overtroffen door een technisch geavanceerde identiteitskaart te ontwikkelen. De kaart werd gefabriceerd van speciaal karton en voorzien van een pasfoto, vingerafdruk en een watermerk. De gebruikte inkt en het watermerk kon bij een bepaald licht onzichtbaar worden waardoor het bijna niet te vervalsen was. Wat cynisch dat tegenover deze begraafplaats een archief werd gevestigd dat een radar werd in de machine van de ‘definitieve oplossing van het Joodse vraagstuk’ (Endlösung der Judenfrage). De opsporing en arrestatie van verzetsmensen werd een stuk makkelijker gemaakt voor de nazi’s. Dat de villa op verzoek van het verzet gebombardeerd werd is niet zo verbazingwekkend. Wel is het opvallend, zoals te lezen valt in ‘Oorlog in de lucht Den Haag 1940-1945,’ dat de aanval door zes de Havilland Mosquito jachtbommenwerpers met brisant- en brandbommen nauwelijks de Nederlandse pers haalde. De trieste uitkomst was dat het bombardement de villa verwoestte met maar een kwart van de ontvangstbewijzen vernietigd. De vlammenzee ontzag driekwart van het archief waarschijnlijk omdat de meeste archiefkasten gesloten waren (ondanks dat op een werkdag werd gebombardeerd). In het boek 'Oorlog in de lucht- Den Haag 1940-1945' geschreven door Henk Ambachtsheer en Corien Glaudemans staat vermeldt dat uiteindelijk 43 lichtgewonde, 24 zwaargewonde en 65 dodelijke slachtoffers te betreuren waren. Het vuur sloeg genadeloos om zich heen en het vallend puin bedekte de ambtenaren. Een week lang werden slachtoffers uit het puin geborgen. Voor het eerst is er een boek uitgebracht dat een allesomvattend beeld geeft over de luchtoorlog die zich boven Den Haag heeft afgespeeld. Niet alleen over de jaren 1940-1945 maar ook over de periode die hieraan vooraan ging. De gemeente Den Haag ging zich voorbereiden door schuilplaatsen en kelders aan te leggen als bescherming tegen gevaar vanuit de lucht. Zo vond er in 1938 al een grote verduisteringsoefeningen plaats en hield men in 1935 in het centrum van Den Haag een luchtbeschermingsoefening onder leiding van de politie. Fantastisch beeldmateriaal van de oefening van deze gifgasaanval is in hoofdstuk 3 te vinden. Toen de oorlogsdreiging in de jaren 30 toenam nam men maatregelen tegen eventuele brandbommen, brisantbommen en bommen met gas of bacteriën. Dit boek bevat een indrukwekkende verzameling van foto’s, documenten, affiches, publicaties, prenten, herdenkingstekens en kaarten. Nog nooit zijn de lijsten van evacuatieposten en noodtehuizen, gebeurtenissen en incidenten waarbij de Luchtbeschermingsdienst betrokken was, de slachtoffers ten gevolge van de oorlog in de lucht op basis van informatie van de Luchtbeschermingsdienst, oude en nieuwe straatnamen en de herbouw samengebracht in één boek. Den Haag heeft zwaar geleden onder Duitse bombardementen en die van geallieerde zijde. De stad was één van de zwaarst getroffen steden van Nederland. De schade aan de gebouwen was enorm en vele architectonische schatten zijn verloren gegaan. Het menselijk leed was onomkeerbaar. Als je iets van de stad Den Haag wilt proberen te begrijpen moet je dit boek lezen. Het is niet alleen een belangrijke toevoeging aan war tot nu toe is geschreven. Het vult ook blanke pagina’s van de Haagse geschiedenis in ten tijde van de Tweede Wereld Oorlog. Ambachtsheer en Glaudemans tonen aan dat het beeld dat tot nu toe van Den Haag bestond niet compleet was. De vele doorkijkjes naar de maatregelen die burgers zelf namen geven aan de bewoners een gezicht. De brandweervrouwen, de vluchtelingen van het Rotterdamse bombardement, de babyverwisseling in de kraamkliniek en de gevolgen van het aanleggen van de Atlantikwall bouwen langzaam de werkelijke omtrek van de tragedie die de Hagenaren trof. 'Oorlog in de lucht- Den Haag 1940-1945' is een indrukwekkend verslag van de concrete impact die de luchtoorlog had op gewone mensen. Bibliografie: Oorlog in de lucht - Den Haag 1940-1945 Bescherming, oorlog en wederopbouw. Henk Ambachtsheer; Corien Glaudemans . De Nieuwe Haagsche. VOM-reeks 2019, nummer 1. Publicatie over de Haagse Koninklijke Kunstzaal Kleykamp, geschreven op initiatief van familieleden en de Stichting Historie Koninklijke Kunstzaal Kleykamp (opgericht in 2004).